Kriza klimatike pёrfaqёson kёrcёnimin kryesor pёr ekosistemet dhe shoqёrinё njerёzore. Njё prej mёnyrave pёr ta kuptuar atё ёshtё tё adoptosh tё menduarit sistemik. Kjo paradigmё pranon se fenomene tё ndryshme duhet tё kuptohen si njё tёrёsi elementёsh tё lidhura mes tyre. Kjo pasi fenomenet dhe dukuritё janё sisteme qё pёrbёhen nga elementё qё ndёrlidhen dhe bashkёveprojnё mes tyre.
Sistemet mund tё jenё tё thjeshtё ose kompleksё. Njё sistem i thjeshtё pёrbёhet nga pak elementё, komponentё apo pjesё. Veç kёsaj, nё sistemet e thjeshta, sjellja e çdo komponenti nё pёrbёrje tё kёtij sistemi ёshtё plotёsisht e kuptueshme dhe e parashikueshme. Njё sistem i thjeshtё me pak komponentё mund tё pёrshkruhet, bie fjala, rёnia e njё objekti nga lart. Nё kёtё rast, ky sistem ka tre komponentё: objektin, ajrin dhe forcёn e rёndesёs ose gravitetin.
Gjithashtu, nё kёtё sistem ёshtё e kuptueshme dhe e parashikueshme sjellja e komponentit ose objektit qё bie nga lart. Sot kjo rёnie e objektit nuk paraqet ndonjё gjё pёr tё menduar por njё rёnie e tillё, e nxiti Njutonin qё tё zbulojё forcёn e rёndesёs.
Nga ana tjetёr, pёrshkrimi i njё sistemi tё thjeshtё, na bёn tё mendojmё se natyra dhe shoqёria njerёzore pёrbёhet nga shumё komponentё dhe pёr mё tepёr, njeriut i duhet tё bashkёveprojё me kёta komponentё, duke i njohur ata si pjesё e sistemeve ku ai bёn pjesё.
Njeriu nё çdo hap tё jetёs sё tij ndeshet me sisteme komplekse ose me sisteme qё pёrbёhen nga shumё komponentё. Edhe njё fёmijё i sapolindur e kupton se ёshtё i lidhur me nёnёn e tij, me ushqimin qё pret prej saj, me zёrin e saj, tё babait, tё tё afёrmve tё tjerё, me dritёn, me tё ngrohtin dhe tё ftohtin ….
Prej kёtej, kuptojmё se familja dhe shoqёria janё sisteme komplekse. Gjithashtu, sisteme komplekse janё truri, organizmat e gjallё dhe lidhjet e tyre me mjedisin. Pra, njeriu ёshtё pjesё e sistemeve komplekse dhe atij i duhet t’i njohё ato.
Cilat janё disa shembuj tё sistemeve komplekse? Ato i hasim nё mёnyrёn se si shpendёt migrues grupohen, se si bletёt i komunikojnё njёra- tjetrёs burimin e ushqimit, se si njerёzit formojnё rrjetet sociale, si formohet njё flokё bore, njё dunё rёre, njё turbulencё e ujёrave nё njё lumё….
Pёr tё gjitha rastet e sipёrpёrmendura kёrkohet njё shpjegim teorik, tё cilin shkencёtarёt, si gjithmonё, e kёrkojnё fillimisht nё mendimet e paraardhёsve tё tyre.
Çfarё nёnkuptonte, mbi dy mijё vite mё parё, Aristoteli kur shkruante se e tёra ёshtё mё shumё se sa shuma e pjesёve tё saj? Si lind kjo sjellje e sё tёrёs kur ajo nuk gjendet nё asnjё komponent tё saj?
Ёshtё bёrё e njohur se nё sistemet komplekse nuk ka njё lidhje pёrputhёse midis shkakut dhe pasojёs ose efektit. Nё shkencat klasike pranohej se njё shkak me pёrmasa tё vogla shkakton po njё efekt tё vogёl. Nё tё mirё tё kёtij mendimi janё tё dhёnat e mekanikёs nё fizikё. Po kёshtu, nё biologji ёshtё pranuar pёr njё kohё tё gjatё se i njёjti shkak prodhon tё njёjtin efekt nё tё gjithё individёt e njё lloji.
Studimet nё shkencat e kompleksitetit treguan se nё sistemet komplekse ndodh shpesh qё njё ngjarje e vogёl tё bёhet shkak pёr njё ndryshim tё madh. Pёr kёtё arsye ёshtё pranuar se lidhja shkak- pasojё nё sistemet komplekse nuk ёshtё lineare. Natyra jo lineare ёshtё njё veçori e sistemeve komplekse.
Tipari tjetёr i sistemeve komplekse ёshtё i lidhur me konceptin e emergjencёs dhe vetё-organizimit.
Me emergjencё kuptojmё lindjen e njё tipari tё ri ose tё njё sjelljeje tё re nё nivelin makroskopik, si rezultat i bashkёveprimeve nё nivelin mikroskopik alias nё nivelin e komponentёve qё janё pjesё e sistemit kompleks. Pёr shembull, formimi i moduleve si njёsi funksionale nё organizmat e gjalla ёshtё njё proces vetёorganizues qё karakterizohet nga lindja e njё strukture ose sjellje e re, tё panjohur dhe vёrejtur mё parё.
Por ngjarje emergjente nuk ndodhin vetёm tek organizmat e gjalla. Ngjarje emergjente ndeshen nё shoqёrinё njerёzore dhe nё natyrё. Shembuj janё boom-i nё tregun global financiar dhe ciklonet.
Studimet nё sistemet komplekse kanё filluar rreth shtatё dekada mё parё nё matematikё, fizikё, kibernetikё, shkencat konjitive dhe meteorologji. Kohёt e fundit, ato janё shtrirё nё ekologji dhe nё shkencat sociale. Rezultatet tregojnё se nё sajё tё studimeve me anё tё teorive dhe metodave tё shkencave tё kompleksitetit, janё hapur shtigje tё reja pёr tё kuptuar nё mёnyrё holistike, natyrёn dhe shoqёrinё. Thёnё ndryshe, qasja ndaj sistemeve duhet tё jetё holistike dhe jo e bazuar nё reduksionizmin shkencor tё Dekartit.
Nga ky kёndvёshtrim, tё kuptuarit e krizёs klimatike duke u bazuar nё tё menduarit sistemik, qё pranon ekzistencёn e sistemeve komplekse, mund tё na ndihmojё tё zgjidhim problemin mё tё rёndёsishёm adaptiv qё lidhet me mbijetesёn e ekosistemeve dhe shoqёrisё njerёzore.
SAPIENS 