Home » Articles posted by Ani Bajrami
Author Archives: Ani Bajrami
Katёr kalorёsit e ndotjes plastike
Ndotja plastike pёrbёn njё problem gjithmonё e mё shqetёsues, pёrfshirё dhe vendin tonё. Shqipёria konsiderohet njё nga vendet me përqindjen më të lartë të plastikës së patrajtuar nё Mesdhe, rreth 73 pёr qind.
Ndërkaq, rreth 65 pёr qind e mbetjeve në ujrat detare të vendit tonë janë materiale polimere artificiale dhe 58.5 pёr qind vijnë nga burime përgjatë bregdetit, si rezultat i menaxhimit të dobët të mbetjeve dhe aktivitetit turistik. Nga njё studim pioner u konfirmua prania e mikroplastikёs edhe nё sediment, ujë dhe aparatin tretës të dy lloje gaforresh në zonёn lagunore Kune-Vain.
Plastika gjendet nё tokё, ajёr, nё trupat e gjallesave, si dhe nё ushqimin dhe ujin qё konsumojmё. Pasojat e ndotjes plastike prekin mjedisin dhe organizmat e gjallё duke ndikuar nё shёndetin e tyre, pёrfshirё dhe njeriun.
Përbërësit e plastikës shkaktojnë çrregullime nё sistemin endokrin, sistemin nervor, tё frymёmarrjes, imun, kardiovaskular, infertilitet etj.
Sipas njё vrojtimi tё kryer pёr herё tё parё nё vendin tonё, nё gjashtё qytete nё Shqipёri, ku Tirana kishte numrin mё tё madh tё tё anketuarёve (606 individё), megjithёse 95 pёr qind ishin tё mendimit se plastika ёshtё e dёmshme pёr mjedisin, pёrsёri i pёrdornin qeset plastike gjatё pazarit dhe nuk i ndanin mbetjet nё burim. Si ta shpjegojmё kёtё fakt?
Si fillim, rutinizimi i pёrdorimit tё qeseve plastike nё kushtet kur aksesi ndaj tyre ёshtё i thjeshtё. Prej kёtej, normalizimi i pёrdorimit tё tyre, megjithёse bie ndesh me perceptimin se ato janё tё dёmshme pёr mjedisin dhe faktin se ky perceptim lipsej tё “drejtonte” sjelljen e pёrditshme, sëbashku me prakticitetin, ndikojnë në përdorimin e madh të qeseve plastike.
Mospёrputhja mes perceptimeve se plastika ёshtё e dёmshme pёr mjedisin dhe sjelljeve, qё i detyrohet katёr faktorёve tё sipёrpёrmendur, fare mirë mund tё shmanget, pёrmes zbatueshmёrisё tё ligjit pёr reduktimin e ndotjes plastike. Së paku, masat pёr uljen e ndotjes plastike duhet tё pёrqёndrohen nё heqjen e qeseve plastike nga qarkullimi.
Njё fakt tjetёr i vёrejtur me shqetёsim gjatё vrojtimit ishte pёrcaktimi si pёrgjegjёs pёr mbledhjen/grumbullimin e mbetjeve plastike, prej njё pjese tё madhe tё tё anketuarёve (rreth 70%), tё bashkisё sё qytetit ku jetonin dhe Ministrisё sё Turizmit dhe Mjedisit.
Si merret me mend, njё nga masat kryesore për uljen e ndotjes plastike do të ishte pёrmirёsimi i besimit dhe bashkёpunimit mes banorёve dhe institucioneve, qё ata i konsiderojnё pёrgjegjёs pёr mbledhjen/ grumbullimin e mbetjeve plastike. Gjithashtu, krijimi i hapёsirave, ku banorёt tё kenё mundёsi tё ndajnё mbetjet nё burim dhe përfshirja e tyre aktive, duke pasur parasysh dëshirën e të anketuarëve për përfshirje (48% e tyre) qё tё mundet tё ulet, përdorimi i madh i qeseve plastike nё pёrditshmёri.
Mbase më e rëndësishmja, vendosja e theksit tek ndikimi i plastikës në shëndet, mjedis si dhe te perspektiva turistike e qyteteve të marra në studim, mund të shërbejnë si gurë themeltarë të fushatave ndërgjegjësuese dhe me shpresë, të ndikojnë në sjelljet dobiprurëse ndaj vetes, anëtarëve të shoqërisë dhe mjedisit atypari/ reporter.al
Si mund ta parandalojmё dezinformimin klimatik?
Nё shtator tё kёtij viti, rrjeti i njohur social Facebook vendosi t’i japё rreth 1 milionё dollarё specialistёve tё klimёs dhe shoqatave qё merren me kontrollin e fakteve mbi dezinformimin klimatik. Kjo nismё u ndёrmor nё kuadrin e parandalimit sё dezinformimit klimatik qё ka pushtuar rrjetin social.
Pёrmes krijimit tё “Qendrёs sё Shkencёs Klimatike” qё ofron informacion tё bazuar nё fakte, rrjeti social po merr masa jo vetёm tё parandalojё pёrhapjen e dezinformimit klimatik, por dhe tё edukojё publikun lidhur me ndryshimeve klimatike.
Dezinformimi klimatik shpёrfaqet si njё gёnjeshtёr e qёllimshme dhe e paramenduar qё bazohet nё informacion tё pasaktё mbi ndryshimet klimatike.
Prej dhjetёvjeçarёsh, ai ёshtё krijuar pёr t’i shёrbyer interesave tё manjatёve tё industrisё sё nxjerrjes dhe pёrpunimit. Pёrmes financimit tё shoqatave apo individёve tё ndryshёm, u realizuan fushata dezinformimi klimatik pёrmes kontrollit tё narrativёs nё media.
Qё prej atёhere, publiku ende priret drejt mosbesimit e deri mohimit tё ndodhjes dhe pasojave tё ndryshimeve klimatike; pre e lehtё e fabrikuesve tё dyshimit, qё pёr njё kohё tё gjatё, krijuan njё realitet tё gёnjeshtёrt. Ashtu si pas zgjimit, ndjesitё dhe mendimet e publikut, pёrkunden mes ёndrrёs dhe zhgjёndrrёs, qё i detyrohet teknikave tё dezinformimit klimatik.
Sё pari, ato synojnё tё rrisin shkallёn e mosbesimit lidhur me konsensusin e hershёm ndёr shkencёtarё, qё ndryshimet klimatike po ndodhin dhe pasojat e tyre do tё jenё deri katastrofike, nёse nuk merren masat e nevojshme.
Sё dyti, kёto teknika synojnё tё ulin jo vetёm shkallёn e njohjes pёr kёtё problem ekzistencial por edhe shkallёn e reagimit tё secilit prej nesh. Bie fjala, ka njё mungesё tё kёrkesёs sё llogarisё tё publikut ndaj programeve politike, qё shpeshherё nuk pёrputhen me interesin dhe dёshirёn e tij, pёr njё jetё tё shёndetshme dhe dinjitoze, bazuar nё zhvillimin e qёndrueshёm.
Sё fundmi, mbase mё e rёndёsishmja, ato pёrfshijnё projektimin e skenareve optimiste pёr tё ardhmen, duke vёnё nё dyshim dhe mohuar faktet e propozuara prej autoriteteve shkencore. Mёsymja mediatike e aradhёs sё pseudoshkencёtarёve e ka bёrё publikun mosbesues ndaj autoriteteve; pёr analogji, gjatё pandemisё, mediat kombёtare promovuan dhe i dhanё hapёsirё televizive sharlatanёve duke rrezikuar shёndetin e popullatёs.
Gjendur pёrballё retorikёs antishkencore ёshtё e nevojshme tё forcohet imuniteti ndaj dezinformimit klimatik.
Si fillim, publiku ka nevojё tё njohё dhe tё kuptojё faktet mbi ndodhjen dhe pasojat e ndryshimeve klimatike, si pёrmes shkollave ashtu dhe medias. Nё kёtё kuptim, formimi i gazetarёve mjedisorё/klimatike nё Shqipёri, merr rёndёsi, po tё kemi parasysh edhe rreziqet klimatike me tё cilat do pёrballet vendi ynё. Paralelisht, edukimi mbi median dhe informacionin (EMI) i publikut, do ta ndihmojё tё “pikasё” teknikat e dezinformimit klimatik, qё shpёrfaqet pa teklif nё media.
Thёnё mё thjeshtё, publiku do t’i kuptojё faktet shkencore pёrmes njohjes sё thelluar sё ndryshimeve klimatike dhe teknikave tё dezinformimit.
Me shpresё, ai do tё mund tё parandalojё pёrhapjen e dezinformimit klimatik dhe mё e rёndёsishmja, do tё kёrkojё hartimin e politikave tё gjelbra, nё dobi tё jetёs sё tij dhe kujtdo, jo vetёm sot, por dhe nё tё ardhmen/ Klima.al
Bimёt mjekёsore nёn kёrcёnimin e ndryshimeve klimatike
Qё prej lashtёsisё e deri nё ditёt tona, bimët mjekësore kanë pasur rëndësi jetike pёr shёndetin e miliarda njerëzve. Ende sot, njerёzit preferojnё t’i pёrdorin ato si alternativё ndaj mjekёsisё tradicionale. Sipas tё dhёnave tё Organizatёs Botёrore tё Shёndetёsisё (OBSH) mendohet se rreth 4 miliardё njerёz nё gjithё botёn pёrdorin bimё mjekёsore.
Provat mё tё vjetra tё pёrgatitjes dhe pёrdorimit tё bimёve pёr qёllime shёrimi, i gjejmё tek Sumerёt, rreth 5 mijё vite mё parё dhe nё librin kinez 2500 vjeçar “Pen T’Sao”.
Nё Greqinё Antike, gati 400 vite para Krishtit, Hipokrati pёrmendte 300 lloje bimёsh dhe pёrdorimin e tyre. P.sh qepa pёrdorej pёr pastrimin e parazitёve tё zorrёs, hudhra dhe majdanozi pёrdoreshin si diuretik etj.
Njё nga mjekёt mё tё njohur grekё ishte dhe Dioskoridi, nё veprёn e tё cilit De Materia Medica tё vitit 77 pas Krishtit, cilёsoheshin 657 bimё, mёnyra e pёrgatitjes dhe vetitё e tyre kurative. Dioskoridi shkruante se mbreti ilir Genti ishte i pari qё identifikoi vetitё kurative tё rrёnjёve tё bimёs Gentiana.
Qё prej kёsaj kohe, ruajtja dhe pёrcjellja e dijeve tradicionale ekologjike ku pёrfshihen dhe ato etno-mjekёsore ёshtё materializuar pёrmes dokumentimit nga studiuesit shqiptarё dhe tё huaj, kohё pas kohe.
Ne kemi njё traditё tё vyer etno-mjekёsore dhe njё shumёllojshmёri bimёsh aromatike. Por njё kёrcёnim i mprehtё pёr to, janё pasojat nё rritje tё ndryshimeve klimatike. Kjo sepse vendi ynё konsiderohet njё nga vendet mё tё rrezikuara prej ndryshimeve klimatike nё Ballkan.
Gjithashtu, praktikat e mbledhjes sё bimёve mjekёsore, pёr shkak tё nevojёs nё rritje tё njerёzve dhe industrisё farmaceutike, kanё çuar nё mbishfrytёzimin e tyre. Eksodi i vazhdueshёm dhe mёnyrat e sotme tё jetesёs, kanё sjellё gradualisht zhdukjen e kёtyre bimёve si dhe dijeve etno-mjeksore.
Ndryshimet klimatike dhe faktor tё tjerё po ndikojnё cdo ditё e mё shumё nё mbijetesёn e kёtyre bimёve qё kanё rёndёsi pёr biodiversitetin por edhe pёr popullsinё.
Pёr kёtё arsye ёshtё e nevojshme, kryerja e sa mё shumё studimeve dhe krijimi i njё regjistri kombёtar tё dijeve etno-mjekёsore vendase, tё cilat do tё shёrbejnё pёr ruajtjen e bimёve dhe pёrcjelljen e kёtyre njohurive, nё brezat e ardhshёm/Klima.al
Pёrse Vjosa duhet tё shpallet Park Kombёtar?
Pёrpjekjet e vazhdueshme tё shkencёtarёve por dhe aktivistёve mjedisore pёr ta shpallur Vjosёn Park Kombёtar, nuk kanё rreshtur.
Së fundmi, një grup prej 30 shkencëtarësh nga Austria, Gjermania, Shqipëria dhe Italia, mblodhën të dhëna floristike dhe faunistike, në dy degët kryesore të Vjosës, Shushicë dhe Bënçë.
Nga hulumtimet e kryera mё herёt nё pellgun e Vjosёs u raportuan 100 taksone invertebrorёsh ujorё dhe 400 taksone llojesh qё jetonin nё tokё. Shumica janё endemike pёr Ballkanin dhe 40 pёr qind e tyre, u raportuan pёr herё tё parё pёr Shqipёrinё.
Lumi i Vjosёs rrezikohet prej planifikimit tё ndёrtimit tё hidrocentraleve, por sipas njё raporti tё kёtij viti, ndёrtimi i tyre rrezikohet prej pasojave tё ndryshimeve klimatike.
Shqipёria konsiderohet njё nga vendet mё tё kёrcёnuara prej ndryshimeve klimatike, si thatёsirat e shpeshta dhe ulja nё vijim e rreshjeve.
Nёn dritёn e kёtyre fakteve, ndёrtimi i hidrocentraleve nё vend jo vetёm nuk konsiderohet njё investim i gjelbёr, por as i mençur nё terma afatgjatё.
Ndёrtimi i tyre kёrcёnon edhe komunitetet kulturore qё jetojnё atypari dhe zhvillimin e turizmit tё qёndrueshёm nё tё ardhmen.
Identifikimi i larmisё sё llojeve nё lumin e Vjosёs do tё rrisё njohuritё shkencore dhe ndёrgjegjёsimin e publikut pёr ruajtjen e kёtij thesari kombёtar dhe evropian.
Ashtu si dhe vetёdijёsimin e vendimarrёsve politikё pёr dobinё e shpalljes sё Vjosёs, Park Kombёtar/ BalkanWeb
Kriza klimatike pёrmes Edukimit mbi Median dhe Informacionin
Prej rreth tre dekadash tashmё, shkencёtarёt i njohin dhe i pranojnё rreziqet prej ndryshimeve klimatike nё ekosistemet natyrore dhe shoqёritё njerёzore. Ndryshimet klimatike, qё kanё ngёrthyer planetin tonё, nuk njihen mjaftueshёm prej publikut vendas, qё ndonjёherё shfaqet mosbesues. Pёr rrjedhojё, publiku nuk i adreson si kёrcёnime pёr jetёn e tij, nё nivelet e larta tё politikёbёrjes.
Nё kushtet e fushatёs aktuale zgjedhore, ndryshimet klimatike nuk gjejnё asfare vend nё programet politike tё partive kryesore, pavarsisht se pasojat e krizёs klimatike nё Shqipёri, sipas raporteve, do tё jenё tё konsiderueshme.
Nga ana tjetёr, u bё kohё qё edukimi klimatik, si pjesё integrale e edukimit mjedisor, realizohet nё shkolla dhe mjedise tё tjera tё ngjashme formale e informale, bie fjala, muzeume shkencore apo organizata mjedisore vendase. Por shpesh nuk merret nё konsideratё media, e cila ka ndikim po aq tё madh nё formёsimin e ndёrgjegjes pёr klimёn, sidomos tek tё rinjtё.
Si rrjedhojё, roli i medias nё formёsimin e ndёrgjegjes pёr klimёn dhe nevojёs sё ruajtjes sё natyrёs dhe shoqёrive njerёzore ёshtё thelbёsor. Njё prej mёnyrave ёshtё formimi i gazetarёve mjedisorё, tё cilёt mund tё trajtojnё, bazuar nё dije shkencore dhe pёrmes njё gjuhё tё kuptueshme, pasojat e ndryshimeve klimatike nё Shqipёri.
Komunikimi i ndryshimeve klimatike pёrmes gazetarёve mjedisorё, do tё ndihmojё tё kuptuarit prej publikut tё krizёs klimatike dhe do ta imunizojё atё ndaj mendimeve anti- shkencore.
Njё mёnyrё tjetёr, pёr rritjen e ndёrgjegjes pёr klimёn lidhet ngushtё me edukimin mbi median dhe informacionin tё publikut. Kjo pasi edukimi klimatik pёrmes medias nuk mund tё realizohet nё kushtet e shkallёs sё ulёt tё njohurive mbi median dhe informacionin. Tё njohёsh dhe tё jesh i vetёdijshёm pёr mёnyrёn se si funksionojnё mjetet e komunikimit masiv dhe shkallёn e ndikimit tё tyre, tё ndihmon tё kuptosh pёrmbajtjen mediatike klimatike ndaj sё cilёs ekspozohemi pёrditё.
Nё kushtet e zhvillimit tё mediave sociale, çinformimi dhe dezinformimi klimatik ka pёsuar rritje eksponenciale, qё bie ndesh me faktet shkencore pёr ndryshimet klimatike, duke marrё pёrmasa alarmante lidhur me rreziqet prej tyre dhe duke i bёrё njerёzit bile edhe t’i mohojnё ato.
Njё prej rrjedhojave tё çinformimi dhe dezinfomimit klimatik ёshtё dhe aftёsia e tyre pёr tё eleminuar efektet pozitive tё njё informacioni tё saktё.
Nga ana tjetёr, kjo makineri e çinformimit dhe dezinfomimit klimatik, bie fjala pёrmes botsave, vihet kryesisht nё punё nga interesat e koorporatave tё mёdha tё industrisё sё nxjerrjes dhe pёrpunimit tё gazit dhe naftёs, informacioni i rremё replikohet si virus dhe gjen bujtёs median, pёr tu pёrcjellё mё pas tek publiku i gjerё, i cili nuk ka formuar antitrupat e duhur.
Nё kushtet e pranisё nё rrjet tё grupeve me interesa dhe besime tё ngjashme ndodh replikimi i informacioneve tё rreme dhe krijimi i njё kulture virtuale, ku tё mёsuarit ёshtё i shtrembёruar dhe dezinformimi klimatik pёrforcohet.
Ky polarizim, ndihmohet edhe nga veprimi i algoritmeve nё rrjetet sociale, qё e pёrzgjedhin informacionin nё pёrputhje me tё “shkuarёn” tonё online. Kjo pasi, pёrzgjedhja e informacionit ёshtё e pёrputhshme me besimet dhe qёndrimet tona rreth njё çёshtje tё caktuar, nё kёtё rast, ndryshimet klimatike.
Pёr kёto arsye, pёrhapja e kulturёs sё dyshimit, pёr shkak tё mungesёs sё edukimit mbi median dhe informacionin, nё vazhdim, mund tё ndikojё nё krijimin e njё publiku mosbesues, dhe qё e ka tё vёshtirё tё kuptojё, ndikimin e ndryshimeve klimatike nё jetёn e tij/ Instituti Shqiptar i Medias.
Triumfi i dyshimit
Nё kushtet kur vihen nё dyshim autoritetet shkencore, si mund tё kuptojmё dhe tё shmangim kolapsin ose rёnien e njё shoqёrie?
Sipas gjeografit tё njohur J. Diamond, njё mёnyrё pёr tё kuptuar arsyet e kolapsit ёshtё faktori mjedis. Pёrgjatё historisё, disa shoqёri i shkatёrruan habitatet ku jetonin. Pёr pasojё, ato zvogёluan resurset natyrore, qё u siguronin jetesёn. Nё ditёt e sotme, kriza klimatike qё ka ngёrthyer shoqёrinё, pёrfaqёson kёrcёnimin mё tё madh pёr mbijetesёn e saj.
Faktori tjetёr, lidhet me perceptimet dhe praktikat e anёtarёve tё njё shoqёrie kundrejt problemeve mjedisore me tё cilat ajo pёrballet.
Çdo shoqёri pёrgjatё historisё, ka formuar pёrshtatje kulturore si pёrgjigje ndaj mjedisit. Kёto pёrshtatje brendёsohen nё dijet dhe praktikat mjedisore, pjesё e kulturёs sё kёsaj shoqёrie. Nё kёtё kuptim, njohja dhe ruajtja e mjedisit merr njё rёndёsi tё veçantё, pasi pёrcakton fatin e ardhshёm tё vetё shoqёrisё.
Perceptimet dhe praktikat kulturore tё anёtarёve tё njё shoqёrie mbi rreziqet qё kёrcёnojnё mjedisin ku ata jetojnё nuk mund tё kuptohen jashtё kontekstit social. Nё fjalёt e antropologes britanike M. Douglas, ato janё njё fenomen i konstruktuar socialisht ose kulturalisht. Thёnё ndryshe, pёrgjigjia e anёtarёve tё shoqёrisё ndaj rreziqeve varet prej kontekstit socio-kulturor.
Njё qasje tё ngjashme ka dhe historiania e njohur e shkencёs N. Oreskes. Sipas saj, besueshmёria e pohimeve shkencore lidhet ngushtё me botёkuptimin qё gёzojnё anёtarёt e njё shoqёrie. Sipas Oreskes, sulmet ndaj shkencёs janё njё strategji politike. Sulmet synojnё diskretitimin e shkencёs nё sytё e publikut dhe formimin e pikёpamjeve tё gabuara shkencore.
Dyshimi ndaj autoriteteve shkencore dhe diskretitimi i shkencёtarёve, qё ndodh rёndom ndёr politikanёt e ekstremit tё majtё dhe tё djathtё, ulin shkallёn e tё kuptuarit tё arsyeve tё katastrofave mjedisore.
Me rrezikun nё rritje tё pasojave prej ndryshimeve klimatike, njohja dhe sidomos praktikat kundrejt mjedisit, lipset tё jenё nё dobi tё tij. Mё e rёndёsishmja, nё dobi tё mbijetesёs dhe tё ardhmes sё vetё shoqёrisё.
Tre rreziqet kryesore të Inteligjencës Artificiale
Inteligjenca Artificiale (IA) përdoret në fusha të ndryshme dhe ne jemi shpeshherë të pavetëdijshëm për shumësinë e tyre. IA diagnostikon tumoret, lehtëson kërkimin në Internet, njeh fytyrat, luan shah etj. Algoritmet që përdor Facebook-u, YouTube-i apo Netflix-i na ndihmojnë të gjejmë informacionin e dëshiruar. Ndërsa asistenca e Siri-t lehtëson përditshmërinë.
Përdorimet e shumëllojshme të IA e përmirësojnë jetën, por zhvillimi i saj ka ngritur shqetësime lidhur me rrezikun që mund të paraqesë në të ardhmen.
Një tip tjetër inteligjence mendohet se do të jetë e aftë të mësojë, të zgjidhë probleme, të përshtatet dhe të vetëpërmirësohet. Ajo njihet si Inteligjenca e Përgjithshme Artificale (IPA). Që në vitet 1940, shkrimtari i njohur amerikan Isaac Asimov shkroi se përmes robotëve, do të realizohet pavarsimi dhe formimi i ndërgjegjes së IA me anë të mësuarit. Për të shmangur rreziqet e IA, shkrimtari amerikan propozoi fillimisht “Tre Ligjet e Robotikës”.
Nëse këto ligje do të mjaftonin, mbase Elon Musk nuk do t’i druhej Inteligjencës së Përgjithshme Artificiale. Ai ka paralajmëruar se duhet të tregohemi të kujdesshëm ndaj pasojave të mundshme të zhvillimit të saj, si kërcënim për ekzistencën tonë.
Armët inteligjente autonome vdekjeprurëse e gjejnë vetë shënjestrën. Autonomia e tyre deri më tani është e kufizuar, pasi njerëzit janë ata që i japin robotit “urdhrin” për të vepruar. Prej atij momenti, kërkimi për shënjestrën, në det, ajër dhe tokë, realizohet prej atij vetë.
Fiksionet shkencore të Asimovit dhe frika e Maskut mund të ndodhin në të ardhmen, por rreziqet e sotme, janë ato që po shqetësojnë studiuesit.
Zgjedhjet politike në vende të ndryshme rrezikohen prej aplikacioneve, që komprementojnë rezultatin e tyre dhe vullnetin e shoqërisë. Ky rrezik u bë realitet në rastin e skandalit të “Cambridge Analytica” që esktraktoi informacionet personale tё rreth 50 milionë pёrdoruesve të Facebook-ut. Ato u përdorën gjatë zgjedhjeve të vitit 2016 në SH.B.A dhe fushatës së Brexit.
Ashtu si me lajmet e rreme, manipulimi social që mundësohet nga përdorimi i të dhënave personale, krijon perceptime dhe vendimarje të ndryshme nga ato fillestare tonat.
Së fundmi, një skandal tjetër përfshiu Facebook-un. Pas një vendimi të këtyre ditëve, kjo kompani do të paguajë një gjobë prej 550 milionë dollarësh, pasi shërbimi i përdorur prej saj Tag Suggestions binte ndesh me Ligjin e Privatësisë Biometrike të Shtetit të Ilinoisit, në SHBA. Teknologjia e vëzhgimit, si njohja e fytyrës, ka filluar të përdoret gjerësisht në vende si Kina, SH.B.A, Anglia dhe Rusia, duke vënë në diskutim të drejtën për ruajtjen e privatësisë dhe anonimitetin e qytetarëve.
Mbrojtja e të dhënave personale dhe ruajtja e privatësisë së qytetarëve ka rëndësi pasi copëzat e informacionit mbi jetën tonë, mund të keqpërdoren.
Inteligjenca Artificiale dhe vendimarrjet e algoritmeve në dukje ngjajnë racionale dhe të pagabueshëm, por mund të çojnë drejt diskriminimit. Gjurmimi i të dhënave, mbledhja dhe analizimi i tyre mund të përdoret kundër nesh. Nëse një kompani sigurimi, ka të dhëna për shëndetin e dikujt, vendimi për sigurimin e jetës varet prej këtyre të dhënave.
Më e rëndësishmja, vendimarrja për sigurimin e jetës, do të vendoset nga procesimi i këtyre të dhënave prej makinerisë.
Diskriminimi mund të shfaqet edhe tërthorazi, si në rastin e automatizimit ose zëvëndësimit të punës së njerëzve nga robotët. Teknologjitë e fundit, ku përfshihet dhe IA, kanë krijuar mundësitë për ndodhjen e tij. Papunësia dhe mospërshtatja e punëtorëve me këto zhvillime, do të krijojë pabarazi ekonomike, që do të thellohet me kalimin e kohës.
Në kohët e sotme, njohja e mundësisë dhe sfidave të zhvillimit të Inteligjencës Artificiale mund të na ndihmojnë për të vlerësuar rreziqet e saj. Si një mënyrë për të njohur se si do të jetë e ardhmja.
Shoku klimatik
Katastrofat natyrore sa vijnё e bёhen mё tё shpeshta dhe intensiteti i tyre pritet tё rritet nё tё ardhmen.
Nё vitin 2070 rreth 1/3 e popullsisёs botёrore do tё vuajnё prej temperaturave tё ngjashme me ato nё shkretёtirёn e Saharasё. Ky ёshtё njё nga pёrfundimet e njё studimi tё botuar nё revistёn prestigjioze Proceedings of the National Academy of Sciences.
Nё kёto 6 mijё vite, njerёzit kanё jetuar nё rajone ku klima ka qenё pak a shumё e qёndrueshm, por nё 50 vitet e ardhshme, me rritjen e popullsisё, parashikohet se rreth 3.5 miliardё njerёz do tё ekspozohen ndaj temperatuarve ekstremisht tё larta. Studiuesit parashikuan se njё nga vendet mё tё rrezikuara do tё jetё India, ku pritet qё 1. 2 miliardё njerёz tё emigrojnё pёr pasojё.
Megjithёse nё fillim tё kёtij viti, Organizata e Kombeve tё Bashkuara (OKB) mori vendim pёr njohjen e drejtave qё duhet tё gёzojnё emigrantёt klimatikё, nё kushtet e emergjencёs klimatike, dyndja e tyre do tё jetё e atillё sa nuk do tё pёrballohet dot nga vendet pritёse.
Ngrohja globale kёrcёnon jo vetёm jetёn e njerёzve por ajo ёshtё shkak pёr shpёrthimin e valёve tё mёdha migratore, rrezikon burimet ushqimore e ujore dhe ndikon nё pёrkeqёsimin e ekonomisё.
Nga ana tjetёr, sipas njё artikulli, nё fund tё shekullit XXI parashikohet se niveli i detit do tё rritet nga 1 deri nё 10 cm. Nё kёtё mёnyrё, do tё rritet frekuenca e pёrmbytjeve por dhe erozioni i brigjeve detare.
Ashtu si nё rastin e rritjes sё temperaturave, qё do tё shkaktojnё periudha tё zgjatura thatёsire, edhe rritja e frekuencёs sё pёrmbytjeve do tё shoqёrohet me kosto tё larta ekonomike dhe turbullira sociale.
Nё kushtet e pandemisё sotme, vёmendja e qeverive nё mbarё botёn ёshtё fokusuar tek kujdesi ndaj shёndetit tё popullatёs dhe shpikja e vaksinёs. Nё mёnyrё tё ngjashme, zgjidhja globale e ndryshimeve klimatike lipset tё realizohet sa mё shpejt pёrmes uljes sё emёtimit tё gazeve serrё.
Pandemia e sotme ka krijuar probleme nё mbarё botёn por ndryshimet klimatike mund ta ndryshojnё rrёnjёsisht atё.
Vegëlbërja gjatë evolucionit të njeriut
Vegëlbërja është një formë e specializimit kulturor që i mundësoi homininëve një përshtatje më eficiente krahasuar me primatët e tjerë. Vegla pune prej guri me moshë të hershme u zbuluan në rajonin e Bourit dhe Gonas në Etiopi dhe datonin pёrkatёsisht 2.5 dhe 2.4 milionë vite më parë. Vetёm njëra anë e gurit është e mprehtë dhe ato mendohet se janë përdorur nga llojet e gjinisё Homo megjithëse ka mendime se dhe prej Australopithecus garhi.
Deri më sot, veglat më të hershme prej guri janë zbuluar në sitin Lomekui në Kenia dhe datojnë 3.3 milionë vite më parë.
Në vitin 2009, kocka kafshёsh me moshё 3.4 milionё vjeçare dhe me shenja prerëse tё realizuara nga vegla guri u gjetën nё Dikika tё Etiopisё. Me shumё gjasë ato ishin përdorur nga Australopithecus afarensis. Dyshimet ndër paleoantropologë se këto prerje ishin shkaktuar rastësisht morën fund pasi në vitin 2015, në kockat e dy llojeve, u gjetën rreth 12 shenja prerjesh të qëllimshme dhe u arrit në përfundimin se goditjet kishin qenë të forta dhe të njëpasnjëshme.
Ky zbulim tregon se veglat e gurit kanë një moshë edhe më të hershme nga ato të gjetura në Lomekui të Kenias. E njohur si kultura Lomekuane, kjo teknologji vegëlbërjeje konsiderohet tradita më e hershme e përgatitjes së veglave të gurit. Rëndësia e kësaj tradite qëndron në faktin se homininët e hershëm zotëronin aftësitë konjitive për ndërtimin e veglave të gurit dhe konsumonin mish.
Në vitet 1930, antropologu i njohur Louis Leakey zbuloi për herë të parë vegla pune prej guri në Grykën e Olduvait në Tanzani. Ato morën emrin vegla guri Olduvane. Teknologjia e përgatitjes së tyre, e ngjashme me veglat e punës të gjetura në Etiopi, përfshihet në atë që njihet si kultura Olduvane. Mënyra e dytë e përgatitjes së këtyre veglave të gurit përfaqëson edhe fillimin e një tradite më të qëndrueshme të vegëlbërjes, krahasuar me atë Lomekuane.
Mënyra e tretë e përgatitjes së veglave të punës dallohet sepse anët e gurit janë dyfaqëshe. Ato datojnë 1.6 milionë vite me parë dhe janë gjetur fillimisht nё Afrikë dhe janë prodhuar e përdorur prej Homo ergaster/ erectus. Një mjet i tillë pune i përket kulturës Akeulane.
Në mënyrën e katërt të përgatitjes së veglave prej guri vihet re heqja e copëzave të vogla nga guri bazë. Kjo mёnyrё e prodhimit tё veglave tё gurit njihet si kultura Mousteriane e cila zёvendёsoi kulturёn Akeulane nё Evropё dhe i “pёrket” Neandertalёve.
Paleoliti i vonë, i cili përfshin periudhën nga 50 mijё deri 11.750 mijё vite mё parё, karakterizohet nga përgatitja e copëzave të stërgjatura dhe kultura Aurignaciane ёshtё njё shembull i kësaj mёnyrё prodhimi tё veglave tё punës dhe artit. Kjo traditë i ka fillesat 43 mijë vite më parë.
Teknologjia e fundit konsiderohet më e përpunuara, pasi artefaktet e gjetura janë “delikate” në stil dhe me përmasa tё vogla, qё i bashkëngjiteshin veglave tё tjera tё punës. Ajo njihet si kultura Magdaleniane dhe shtrihet nё njё hark kohor nga 17 mijё deri nё 11 mijё vite mё parё. Artefaktet që lidhen me këtë kulturë lokalizohen kryesisht nё Evropёn Perёndimore.
Si merret me mend, një mënyrë e re prodhimi e veglave të punës nuk zëvendësoi mënyrën e mëparshme tё prodhimit. Shpesh, në të njëjtën kohë, praktikoheshin dy apo tre mënyra të prodhimit të veglave. Nganjëherë, një mënyrë prodhimi evoluonte në një mënyrë tjetër edhe pas 100 mijë viteve. Është interesante njohja e përdorimit të këtyre veglave. Për këtë qëllim, është krijuar dhe disiplina shkencore e njohur me emrin arkeologjia eksperimentale.
Fakti se lindja e gjinisë Homo përkon me zhvillimin e mёtejshёm tё prodhimit tё veglave të para prej guri -pasi si kemi pohuar, kultura Lomekuane është tipi i parë i teknologjisë së vegëlbërjes- tregon lidhjen e ngushtë të kësaj gjinie me teknologjinë e vegëberjes.
Por është e rëndësishme të vihet në dukje se përhapja e popullatave njerëzore në vende apo kontinente të ndryshme, nuk përkon domosdoshmërisht me zhvillimin e njërës apo tjetrës tip kulture të prodhimit të veglave të punës pasi shpeshherë, në site ku janë gjetur fosile hominësh, veglat e punës që ata kanë përdorur, i përkasin një moshe më të vjetër.
Teknologjia ose kultura Levalua, e cila u shfaq në Afrikë dhe Euroazi nga 330 mijë deri në 200 mijë vite më parë, në mënyrë të pavarur, u shfaq dhe në Armeni, ku në sitin Nor Gegi u gjetën vegla pune, të përgatitura sipas kësaj teknike prodhimi. Ato datojnë rreth 335 mijë vite më parë. Ky fakt na bën të mendojmë se veglat e gurit nuk mund të përdoren si indikator i besueshëm i ndryshimit dhe i përhapjes së popullatave humane gjatë Paleolitit.
Nga ana tjetër, në historinë e teknologjisë së prodhimit të veglave prej guri, shpesh vihet re mungesa e risive në bërjen e tyre. Për shembull, tradita Akeulane e përgatitjes së veglave të gurit mbeti pothuaj e pandryshueshme nga 1.6 milionë vite më parë kur u shfaq në Evropë, deri në 130 mijë vite më parë, bazuar në artefaktet e zbuluara në Evropën perëndimore.
Qëndrueshmëria e tyre për një kohë kaq të gjatë është e paimagjinueshme për teknologjinë e sotme. Zhvillimet e shpejta teknologjike na kujtojnë përshpejtimin e rritjes së popullsisë dhe shoqërisë: ashtu si popullsia, edhe vegëlberja priret drejt kompleksitetit gjatë Revolucionin Neolitik dhe pas ndodhjes së tij.
Burime:
Adler, D.S., Wilkinson, K.N., Blockey, S., Mark, D.F., et al. (2014). Early Levallois technology and the Lower to Middle Paleolithic transition in the Southern Caucasus. Science 345, 1609-1613.
Harmand, S., Lewis, J.E., Feibel, C.S. et al. (2015). 3.3 million year old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya. Nature, 521, 310-315
McPherron, Sh., Alemseged, Z., Marean, C. W., Wynn, J. G. et al. (2010). Evidence for Stone-tool-assisted Consumption of Animal Tissues before 3.39 Million Years Ago at Dikika, Ethiopia. Nature, 466, 857–860.
Mendez-Quintas, E., Santonja, M., Perez-Gonzales, A. First evidence of an extensive Acheulean large cutting tool accumulation in Europe form Porto Maior (Galicia, Spain). Scientific Report, 8 (3082).
Semaw, S., Rogers, M.J., Quade, J., Renne, P. R. et al. (2003). 2.6-Million-year-old stone tools and associated bones from OGS-6 and OGS-7, Gona, Afar, Ethiopia. Journal of Human Evolution, 45, 169–177.
Thompson, C. J., McPherron, Sh., Bobe, R. et al. (2015). Taphonomy of fossils from the hominin-bearing deposits at Dikika, Ethiopia. Journal of Human Evolution, Vol 81/85.
SAPIENS 